PR Taur Husu Mauk Moruk Entrega-An Lalais

Prezidente Republika (PR), Taur Matan Ruak, husu eis Prezidente Konsellu Revolusaun Maubere Paulino Gama ‘Mauk Moruk’ atu entrega-an lalais ba Estadu hodi submete ba justisa.

 “Xefi Estadu hakarak husu para Mauk Moruk fila entrega-an lalais, tanba Mauk tenki kontribui estabilidade, politika, sosial, seguransa,  nasaun ne’e sagradu. Ho ne’e Timor oan hotu-hotu tenki ajuda no inklusivu ita nia maun, alin Mauk Moruk, se Timor diak tenki fo nia kontribuisaun,”hatete PR Taur ba jornalista sira, Kinta (22/01), iha Kuartel Jeral Falintil-Forsa Defesa Timor-Leste (F-FDTL), Fatuhada, Dili.

PR Taur, ejize  no husu ida ne’e, laos deit ba Mauk Moruk ho nia grupu, maibe ba kualker sidadaun Timor oan ida atu kontribui hodi informa ba Estadu Mauk Moruk nia paradeiru.

“Nia iha tinan sia (9) iha ailaran ho ne’e nia  hatene saida mak paz. Paz ne’e buat ida que osan mean kualker ema ida presiza,  no nia mos presiza, nasaun presiza, ita hotu mos presiza tanba ne’e nia tenki mai lalais,”hatete Xefi Estadu ne’e.

Xefi Estadu fiar katak, Mauk Moruk hatene nasaun ne’e nia independensia hetan sofrimentu barak, tan ne’e la presiza  halo terus tan povu, la presiza problema iha tan, maibe presiza deit mak estabilidade iha rai laran, importansia paz atu dezenvolve rai ida ne’e.

Bainhira husu kona ba deklarasaun familia Mauk Moruk nian, Cornelia Gama (L-7), hatete, kazu Mauk Moruk nian ne’e iha buat balun naksalak  iha ailaran tinan 1985 ho Primeiru Ministru Xanana Gusmão, tanba ne’e husu Estadu atu rezolve lalais problema refere, PR Taur hatete, “Agora ha’u hakarak ba oin ka ba kotuk fali? problema ne’e kecil (Kiik) ona, povu agora ne’e hakarak la’o ba oin ona.  Ne’ebé problema ne’ebe uluk iha ailaran ne’e, hela ba iha ai laran deit ona. Ida   agora deit ita rezolve la hotu, ita ba lori tan ida husi ailaran ne’e mai halo saida,”PR Taur hatete.

Xefi Estadu haktuir, nia parte la iha tempu atu haree fali saida mak pasadu nian, maibe Prezidente preokupa mak problema joven ne’ebé servisu la iha, oan sira ne’ebé la ba eskola, uma la diak, be’e mos la iha, estrada ladiak, laos problema ida uluk Mauk Moruk ho Maun Xanana nian.

“Ne’e kiik. Problema ema nain rua nian. Ami hotu iha ne’e ba nasaun, entaun Prezidente hakarak husu ba ema hotu-hotu, nasaun primeiru  ho ne’ e labele halo buat ne’ebe kiik halo sai bo’ot fali,”dehan PR Taur.

Antes ne’e mós Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão nu’udar mós Ministru Defesa no Seguransa no mós Xefi Estado Maior F-FDTL Major Jenral Lere Anan Timur husu ba Mauk Moruk atu entrega an ba Estadu hodi koopera ho justisa.

Maijen Lere : “Sala Boot Amerika ho Australia Sai Mediador’’

Timor Leste, hanesan nasaun soberanu iha nia Lei ho Ordem. Tanba ne’e, se mak kontra lei no “bandu” sei ba hatan iha justisa nia oin. Tanba ne’e, Maijor Jeneral Lere Anan Timur, sublinha katak, pedidu Angela Freitas nian husu Embaixada Estadus Unidus Amerika (EUA) ho Australia atu sai mediador iha kazu Mauk Moruk nian ne’e sala boot.

Xefi Estado Maior  FALINTIL-Força Defesa Timor Leste (F-FDTL), Lere Anan Timur, Kinta (22/01/2015), afirma katak, situasaun uluk Mauk Moruk detidu iha Prizaun Becora ne’e oinseluk ho atake iha Saelari-Laga. Basa, iha akontesimentu Saelari ne’e krime ne’ebe tenke tesi tuir nia dalan justisa.

“Justisa mak sei tesi Mauk Moruk nia aktu, la’os Amerika ho Australia. Nein tan Governu, tanba Tribunal ne’e orgaun independneti ne’ebe Primeiru Ministru ho Prezidenti Republika mos la bele interfere,” hateten Lere Anan Timur hodi responde jornalista sira iha Kuartel Jeral F-FDTL, Fatuhada, Dili.

Maijor Jeneral Lere Anan Timur husu ba Angela Freitas, atu la bele hatama kanuru tohar iha grupu Conselho Revolução Maubere (CRM) ne’ebe mak lidera husi eis Komandante Brigada Vermelha, Paulino Gama “Mauk Moruk”.

 “Hau hanoin Angela Freitas binga hau. Hau dehan nia beik ten ne’e tanba uluk nia iha krizi 2006 nia haruka hau halo golpe hau lakohi. Agora tan problema hau nia maun hau nia alin Mauk ninian,  nia la iha asuntu ida ho Mauk,  nia  ne’e ba bot iha Australia. Ema hateten hanesan ne’e la bele hatama o nia kanuru tohar. Nia  la iha problema iha problema ho Mauk, porque nia hatama,” tenik Lere Anan Timur.

 “Angela Freitas,  iha krizi 2006 nia la iha kazu ida ho F-FDTL, tanba sa ida  nia tama ba rinatu, depois dehan asesora, asesora o hatene tiru malu dala hira maka o hatene asesora.”

Lere lia tun dehan, “hau bolu nia beik ten  ne’e hakarak lori hau ba estraga nasaun, hau maka rasik harii nasaun ida ne’e ho ran ho isin, maibe nia  Angela Freitas toba hela Australia,  nia mai atu estraga nasaun ne’e, ami ne’ebe maka fo vida an tomak ba nasuan ida ne’e ami nia maluk barak mate, familia mate, ami atu estraga nasaun ne’e la iha,”.

Iha parte seluk ema  balun diskonfia Cornelio Gama “L-7” nudar mos Mauk Moruk nia maun kontribui iha kazu Mauk Moruk nian, Lere Anan Timur fo sasin katak,  L-7 nunka estraga nasaun, tanba nia rasik mos mak harii nasaun ida ne’e ho terus, mate no asofrementu oi-oin.

“L-7 estraga  nasaun ida ne’e, entaun nia ema bulak, Mauk Moruk ne’e oin seluk,” hateten Lere Anan Timur.

Lere hateten, Mauk Moruk bele dehan diak tanba nia oan iha Olanda, maibe Timor oan seluk ne’ebe tuba metin iha Timor hakarak mak paz ho estabilidade atu sira nia oan livrementa ba eskola no buka moris.

Tuir Lere Anan Timur, Angela  ne’e uluk kandidata presidente partidu Trabalista, tanba saida maka povu la hili nia.

“Agora dehan atu hatama hau ba Tribunal, kritika hau, binga hau mos la iha buat ida, feto ida hau la bele kualia kontra  ne’e maromak nia fatin, hau konsidera hau nia inan husik nia kualia ba, naran labele baku hau ne’e maka la diak, baku ne’e la bele,” afirma Lere Anan Timur.

  Angela Freitas hetan hela Termu identidade rejidensia (TIR), tanba sa maka la kaptura nia, Lere Anan Timur responde dehan, “agora ita kontratu ba malu ne’e laos krimi, maibe halo krimi ema kaptura ita,”. 

Sei Latama “Gaiola”

Husi sorin seluk, Judicial System Monitoring Programme (JSMP) la fiar katak Embaixada  Australia ho Amerika monu tama lasu “gaiola” Mauk Moruk nian. basa, Amerika ho Australia  fo konfiansa ba Estado Timor-Leste atu rezolve ninia problema internal (uma laran) rasik.

“Atu hatudu exemplu diak tuir hau nia hanoin maka diak liu uza sistema ne’ebe mak iha hodi ejiji ita nia direito, sidadaun hot-hotu iha direito atu espresa ninia hanoin, mas la bele ho provokativo, tanba dala ruma atu hetan lia los ne’e hasoru dezafiu oi-oin, mais Mauk Moruk dehan fali husu atu Estado Australia ho Amerika atu fasilita, mais hau fiar katak sira la fasilita, tanba sira fo konfiansa ba autoridade Estado Timor, tanba asuntu ne’e interna,” hateten Direktor Ezekutivu JSMP, Luis Oliveira Sampaio.

Mauk Moruk husu Australia-Amerika atu halo mediasaun ne’e signifika katak Mauk atu husu ajilu politiku (suaka politik), Direktur JSMP ne’e dehan katak, tenke hare potensia ameasa ne’e halonusa, maibe imposivel Estado rua ne’e atu falisilita, tanba sira (red-Australia, Amerika) lakohi atu halo intevensaun dereta ba asuntu entermus politiku sira ne’e.

Atu sai mediador, tuir Luis Sampaio, lolos ne’e Estado rasik no Igreja, la’os ba husu fali Estado Amarika ho Australia.

“Hau mos atu dehan tan, logika ka lalogika Mauk husu Estado rua ne’e atu fasilita ne’e presija hare nia nivel ameasas ne’e to’o iha ne’ebe no tanba saida mak tenke intervensaun husi Estado seluk, hanesan sidadaun sira iha direito espresa no hato’o pedidu ba sira, mas Estado sira rasik mai iha Timor ne’e ho regra, sira mai TL tanba relasaun diplomatiku,” esplika Luis Sampaio.

Iha parte seluk, kona ba eis Sekretario Jeral Conselhu Revolusaun Maubere (CRM), Angela Freitas ne’ebe halo konferensia ba Imprensa hodi responde deklarasaun husi Xefi Estado Maior das F-FDTL, Major General, Lere Anan Timur nian hodi hateten katak nia (red-Angela) beik ten, Direktur JSMP ne’e dehan katak sidadaun hot-hotu iha direito atu espresa nia hanoin, maibe deklarasaun ne’e labele mosu provokasaun.

Jornalista Diario ne’e tenta atu halo komfirmasaun klean liu tan ho parte Ministeriu Publiku, maibe lakonsege tanba konsidera ne’e kestaun politika.

Lere Anan Timor “Uza Violensia, Forsa Estadu Simu Ho Violensia’’

Xefi Estadu Maior F-FDTL, Maijor Jeneral (Maijen) Lere Anan Timor, deklara, laiha grupu ida bo’ot liu fali Estadu, tanba ne’e Mauk Moruk ho nia grupu mak forsa Estadu halo kapturasaun, sira simu ho violensia, Forsa sira tenki simu mos ho violensia.

“Se iha operasaun refere mak Mauk Moruk ho nia elementus sira uza violensia hasoru forsa sira, entaun pasiensia tenki hasoru ho violensia tanba kilat ne’ebé forsa ho polisia sira lori ne’e laos atu infeita sira nia an. Maibe uza kilat sira ne’e tuir regra empeñamentu, bainhira mak uza forsa no bainhira mak la uza forsa laos naran- naran deit,” Maijen, Lere Anan hato’o lia hirak ne’e ba  jornalista sira, hafoin hasoru malu ho Prezidente Republika (PR), Taur Matan Ruak, Kuarta (21/01), iha Palasiu Prezidensial Nicolau Lobato, Aitaraklaran, Dili.

Tuir Maijen Lere, atu detekta Mauk Moruk nia subar fatin hodi  kaptura nia, intelegent mak tenki  haka’as an servisu maka’as buka dadus.

 “Ha’u hatene katak Mauk agora nia la subar iha ailaran tanba nia la augenta, nia agora subar iha vila ka kampu ruma. Mas ita Timor dehan katak kultura ne’e relasoens familiar, atu denunsia malu sei la  iha. Uluk Indonesia nia tempu ne’e balun hakarak ukun an balun lakohi ukun an ne’e mak hodi sai tiha mauhu, agora ha’u nia maun Mauk Moruk ema Laga, ha’u lafiar ema Laga ida atu mai denunsia katak Mauk subar iha Laga, ho ne’e agora ita nia intelegen tenki haka’as an tanba Mauk mos iha esperiensia guerilha ho klandestina,”hatete Maijen Lere.

Maijen Lere afirma, Mauk Moruk tenki toma konsiensia ba realidade situasaun, agora ema hotu-hotu hanoin ba futuru ne’ebe labele dada  fali situasaun ne’e ba kotuk.

“Tuir informasaun katak, Mauk halai ona sai ba rai liur ne’e a não ser la hatene, nia liu husi ne’ebé? mas ha’u fiar katak nia sei iha ne’e (Timor). Se nia akompaña informasaun, ha’u hatete ba nia, se ita intelektual, ita politiku, se mantein ita nia pozisaun entaun ita tenki koalia, labele halo kolen ema. Se ha’u mak iha Mauk nia fatin, ha’u kuandu defende objektivu ida ha’u lakohi subar, mai ita koalia politiku, justisa doque ita subar hodi ema bolu naran oi-oin mai ita,”Maijen Lere hatete.

Hahlok Mauk Moruk nian ne’e, oras ne’e dadauk Maijen Lere ne’ebé ho pozisaun Fitun rua ne’e  hatutan, forsa konjunta sira kontinua fo seguransa no halo operasaun nafatin iha Saelari, Postu Administrativu Laga, Munisipiu Baucau.

Oras ne’e dadauk Komando Operasaun Konjunta entre Forsa Militar ho Polisia kaptura ona membru husi grupu ilegal lideradu Mauk Moruk hamutuk 28 no sei duni tuir tan sira seluk.

PM Xanana “Diak Liu Mouk Moruk Mai Rende’’

Primeiru Ministru (PM) nu’udar mós Ministru Defeza no Seguransa (MDS), Kay Rala Xanana Gusmão, husu ba Mauk Moruk ho nia grupu atu diak liu rende ba Estadu hodi  responsabiliza ba aktu kriminal ne’ebé nia halo durante ne’e.

“Ha’u husu bo’ot diak liu nia (Mauk Moruk) mai rende deit, lori pistola rua ne’e mai entrega no responsabiliza ba  aktu  sira ne’e, tanba Komandante Polisia Distritu Baucau ninian koalia telefone ho nia husu atu liberta tiha  oficial polisia sukus ne’ebe nia kaer ne’e maibe nia la fo ulun. Depois nia hatete, Xanana mak mai ho forsa iha ne’e mos ita rahun hotu. Maibe ha’u to’o ba nia halai,”deklara PM Xanana ba jornalista sira, hafoin hasoru malu ho Prezidente Republika (PR), Taur Matan Ruak,  Tersa (20/01), iha Palasiu Prezidensial Aitaraklaran, Dili, hodi informa situasaun seguransa rai laran nian.

PM Xanana hatutan, operasaun konjunta husi forsa no mos polisia nian sei kontinua la’o nafatin, no operasaun refere laos atu halo funu maibe atu fo seguransa no kria estabilidade ba populasaun sira nia moris.

Bainhira husu kona ba paradeiru, Mauk Moruk nian? PM Xanana ho hamnasa foti telefone koalia halimar dehan, “Aaahh Komandante Mauk...mauk.....mauk.... o iha ne’ebe..? hein iha ne’eba ha’u atu lori kafe ba o hemu agora, maibe to’o ba nia laiha fatin tiha ona.”

PM Xanana haktuir, komando operasaun konjunta ne’ebé oras ne’e buka hela grupu Mauk Moruk sei duni deit nune’e to’o kaptura fali hodi submete ba justisa.

Nune’e mós, husu kona ba deklarasaun veteranu Cornelio Gama ‘L-7’ ne’ebé husu atu Estadu rezolve lalais tiha diferensia ideia ne’ebé  naksalak iha ailaran tinan 1985 entre Mauk Moruk ho komandante em Xefi Falintil Xanana Gusmão ne’e, PM Xanana hatan, “Loron ida ha’u bolu Mauk Moruk ba iha Centro Convensões de Dili (CCD) para ita koalia iha ne’eba, nia la ba,”hatete PM Xanana hodi kontinua la’o sae ba nia kareta.

Iha sorumutu ne’e mós, PM Xanana informa ba PR Taur katak, kona ba akontesementu rezidensia EUA Domingo (18/1) foin lalais ne’e  hanesan kazu izoladu maibe hanoin ida ne’e hanesan diversaun.

“Diversaun ne’e katak ita iha hela ne’eba maibe halo fali ida ne’e. Ho ne’e ha’u nu’uda Ministru Defesa no Seguransa halo reuniaun ho instituisoens relevantes sira atu akompaña nafatin situasaun para bele evita ema atu bo’ok tan embaixada balun karik entaun halo prevene kedas ,”PM Xanana Informa.